اضطراب امتحان

اضطراب امتحان

اضطراب امتحان از دو کلمه  اضطراب و امتحان تشکیل شده است. منظور از اضطراب نوعی حالت نا خوشایند و مبهم است  که با پریشانی، وحشت، هراس، تپش قلب، تعرق، سردرد، بی قراری، تکرر ادرار و تشویش همراه است، اما امتحان از نظر تعریفی می توان گفت نوعی ارزشیابی است که طبق اصول معینی انجام می گیرد و وسیله ای است برای توصیف و اندازه گیری تغییر رفتار دانش آموزان در جهت اهداف آموزش و پرورش و کمک به بهبود یادگیری آنها. امتحان، به ویژه امتحانی که از دانش آموز گرفته می شود، معمولا دارای هفت هدف اساسی است:
١- کمک به یادگیری دانش آموز

۲- کمک به دانش آموز برای آشنایی با هدف های آموزشی درس

٣- برانگیختن رغبت و علاقه ی دانش آموز به یادگیری

۴- تصمیم گیری برای شروع مراحل بعدی تدریس

۵- اصلاح روش تدریس

۶۔ ملاک ارتقا و طبقه بندی دانش آموزان

٧- تصحیح نتایج و فعالیت های دانش آموزان و دادن اطلاع به آنها

با تعریف کوتاه این دو اصطلاح اکنون به تشریح اضطراب  امتحان می پردازیم.  هنگامی که فرد نسبت به کارآمدی و عملکرد و توانایی و استعداد خویش در شرایط امتحان و یا در موقعیت هایی که در آنها مورد ارزشیابی قرار میگیرد دچار نگرانی و تشویش و   تردید شود، می توان از اضطراب امتحان سخن گفت. در واقع برخی از دانش آموزان در هنگام امتحان، به ویژه امتحانات سرنوشت ساز  (مثلا امتحان ثلث سوم و کنکور) دچار تشویش شدید می شوند و ضربان قلبشان تند می زند، دست هایشان می لرزد، عرق می کنند و احساس می کنند که ذهنشان خالی شده است. آنها وقتی که سؤالات امتحانی را می خوانند، احساس می کنند گیج شده اند، منظور سؤال را متوجه نمی شوند و همه ی آن چیزهایی را که خوانده بودند فراموش کرده اند. در نهایت بعد از این که فشار زیادی به ذهن خود می آورند یا سؤال را بدون پاسخ رها می کنند و یا پاسخ بی ربط و نادرستی می نویسند. در این جا آنها به اهمیت امتحان و عدم موفقیت خود می اندیشند و همین افکار، اضطراب آنان را بیشتر می کند و عملکردشان را بیشتر تحت تأثیر قرار می دهد.
وجود اندکی اضطراب در انسان به عنوان یک حالت عاطفی و هیجانی نه تنها طبیعی است، بلکه فقدان کامل آن می تواند مشکلاتی یا برای انسان پدید آورد. اما همین اضطراب که چاشنی زندگی است  و انسان را به کار و کوشش و تکاپو وامی دارد اگر از حد اعتدال خود تجاوز کند بسیار زیان بخش خواهد شد. وجود مقدار اندکی از اضطراب در دانش آموزان در مورد مدرسه و تکالیف آن ضروری است و موجب احساس مسولیت برنامه ریزی و مطالعه ی بیشتر آنها میشود. حتی در مواردی که برخی از دانش آموزان نسبت به  درس ، امتحان و مدرسه هیچگونه مسئولیتی احساس نمی کنند، گاه لازم  است که معلمان و یا اولیا با تشریح عواقب قصور، کوتاهی و تنبلی دانش آموزان مقداری اضطراب در آنها ایجاد کنند. اما از طرف دیگر، مطالعات متعددی نشان داده است که اگر اضطراب شدید باشد، کاهش پیشرفت تحصیلی دانش آموزان را به همراه خواهد داشت. به بیان دیگر، یکی از دلایل اساسی افت تحصیلی، تجدیدی و یا مردودی دانش آموزان، اضطراب امتحان است که در برخی مطالعات سهمی در حدود پانزده تا سی درصد داشته است.
دانش آموزی که اضطراب امتحان دارد در هنگام امتحان به جای آن که دقت و تمرکز خود را صرف پاسخ دادن به سؤالات امتحان کند، با افکار نامربوط و ناخواسته ای که در آن هنگام در مورد امتحان و پیامدهای منفی آن گریبانگیرش شده، کلنجار می رود. مثلا من این سؤال را بلد نیستم، پس حتما سؤال بعدی را نیز بلد نیستم؛ نتیجه این می شود که نمره ی پایین می آورم چطور آن نمره پایین را به مادرم  پدرم و اقوام نشان دهم ، چگونه طعنه  و پرخاش آنها راتحمل کنم، در این ثلث تجدید میشوم در ثلث دیگر نیز همین طور و سرانجام مردود میشوم، مردود که شدم چه کنم….
بسیار دیده شده است دانش آموزانی که لز لحاظ توانایی و استعداد یادگیری در سطح یکسانی هستند اما عمل کرد و پیشرفت تحصیلی متفاوتی را به هنگام امتحان و یادگیری مطالب از خود نشان می دهند. هر ساله دانش آموزان زیادی در مدارس کشور با وجود توانایی و استعداد خوب جهت ادامه ی تحصیل، دچار افت تحصیلی شده و در پاره ای از موارد مجبور به ترک تحصیل می شوند. عوامل چندی در این مسئله دخیل است که اضطراب امتحان یکی از مهم ترین آنهاست. نتایج تحقیقات نشان می دهد که اضطراب امتحان می تواند عملکرد تحصیلی دانش آموز را تحت تأثیر قرار داده و متعاقبا عملکرد تحصیلی نیز می تواند باعث اضطراب امتحان در دانش آموزان گردد که در پایان، نتیجه دلخواه عاید دانش آموز نخواهد شد و افزایش زمینه های بی میلی و بی رغبتی در دانش آموز رات به دنبال داشته و عواقب وخیم آن دامن گیر فرد، خانواده و خواهد شد.
پژوهش های انجام شده توسط مارلت و واتسون  نشان داد که افراد دارای اضطراب امتحان بالا در موقعیت هایی که آنها مورد ارزیابی قرار میگیرد :

الف) وقت بیشتری صرف میکنند.

ب) در مورد عملکرد خود و این که دیگران چگونه عمل  میکنند، نگران اند.

ج) در مورد گزینه های سوالات اشتغالات ذهنی دارند.

د) به موضوعاتی چون احساس عدم کفایت، انتظار تنبیه از دست دادن ارزش و افزایش واکنش های غیر ارادی و جسمانی زیاد فکر می کنند.
لیبرت و موریس  معتقدند که اضطراب امتحان مركب از دو مؤلفه ی مهم نگرانی و هیجان پذیری است. هیجان پذیری جنبه ی برانگیختگی غیرارادی اضطراب است. اثرات بازدارنده ی نگرانی بر عملکرد توسط محققان زیادی تأیید شده است. پژوهشگران معتقدند که مؤلفه ی هیجان پذیری کمتر احتمال دارد که در عملکرد آزمودنی های دارای اضطراب امتحان بالا اختلال ایجاد کند، در حالی که مؤلفه ی نگرانی توجه بیشتری را می طلبد و مستقیما به افت بیشتری در عملکرد و پیشرفت منجر می شود.
علل و عوامل اضطراب امتحان در دانش آموزان بسیار مختلف و خارج از حوصله و قلمرو این کتاب است، اما مهم ترین علل آن فهرست وار عبارت است از:

الف) عوامل فردی و شخصیتی دانش آموز چون اضطراب عمومی، پایین بودن سطح عزت نفس، هوش، ارزیابی شناختی، عدم آمادگی، عدم توجه و تمرکز، روش های مطالعه ی نادرست و انتظارات سطح بالا.

ب) عوامل آموزشگاهی و اجتماعی چون انتظارات معلمان رقابت، سیستم آموزشی حاکم بر مدارس، نوع درس، موقعیت و مراقبان امتحان و مدرک گرایی.

ج) عوامل خانوادگی چون شیوه ی تربیتی والدین، انتظارات سطح بالای آنها، جو عاطفی حاکم بر خانواده، ویژگی های شخصیتی والدین و طبقه ی اقتصادی – اجتماعی.

روش های پیشگیری از اضطراب امتحان و توصیه ها

همانند دیگر موارد، در اضطراب امتحان نیز اگر ما سعی و تلاشمان را بر پیشگیری از آن متمرکز نماییم، قطعا در مقایسه با درمان، اثربخش تر، سهل تر و به صرفه تر خواهد بود. مطالعات نشان می دهد دانش آموزان در سال های اول مدرسه نسبت به امتحان اضطراب ندارند و یا موارد آن بسیار اندک است ولی با افزايشي پایه های تحصیلی، میزان شیوع آن افزایش می یابد. آنچه از این یافته های تحقیقاتی استنباط میگردد این است که مجموعه ی عوامل محیطی به خصوص سیستم آموزشی حاکم بر رفتارهای والدین و طرز تلقی و اهمیتی که جامعه به تحصیلات و مدرک می دهد از عوامل اساسی بروز و تشدید اضطراب امتحان به شمار می روند. بنابراین، چون عوامل محیطی نقش مهمی در اضطراب امتحان ایفا میکنند پس اضطراب قابل پیشگیری است. در این جا به برخی از روش ها در این زمینه اشاره می شود:

۱- ارزیابی واقع بینانه و بدون اغراق از امتحان: باید موقعیت امتحان، برای دانش آموزان، خوب و مطلوب ترسیم شود. باید آنها از قوانین و مقررات جلسه، نوع سؤالات، تصحیح ورقه و غیره ترسانده نشوند، به علاوه در مورد اضطراب امتحان توضیحات لازم داده شود و امتحان به عنوان یک یادآوری مجدد در نظر گرفته شود. اگر دانش آموزان امتحان را امری عادی تلقی کنند و موقعیت را آن طور که هست بپذیرند، کمتر دچار اضطراب امتحان می شوند(راس، ترجمه ی جمال فر، ۱۳۷۳).

۲- قرار ندادن اضطراب امتحان در مدار توجه: دانش آموزان هر اندازه اضطراب امتحان را در مدار توجه خود قرار دهند به همان نسبت دچار دلهره، نگرانی و ترس می شوند. شایسته است که چیز  دیگری مثلا تصویری از تجربه های موفقیت آمیز، جایگزین شود.

٣- رفتارهای سازنده مانند مشورت و تمرین:  پاسخ ها و رفتارهای سازنده از قبیل مطالعه ی بیشتر، مشورت با دیگران ، تمرین سوالات امتحانات قبلی یا سوالات احتمالی امتحان فعلی می توانند مفید باشند. دانش آموزانی که چنین فعالیت هایی را انجام می دهند کم تر احتمال دارد که در جریان امتحان احساس ترس و دلهره نمایند در نتیجه در امتحان بهتر عمل میکنند.

۴- ایجاد شایستگی برای غلبه بر اضطراب امتحان از طریق حساسیت زدایی منظم: باید در دانش آموزان چنین احساسی ایجاد گردد که امتحان مشکلی ندارد: تو از عهده ی آن بر می آیی، می توانی بر آن مسلط شوی؛ و از این طریق او را به سوی خودپندارهای مثبت و قوی سوق دهیم. هم چنین می توان موقعیت های مشابه امتحان واقعی را ایجاد کرد. قبل از امتحان اصلی، چندین امتحان را با فواصل مختلف به منظور حل مشکلات آنان اجرا نمود و آن را با کار مراقبانی مسئولان و برگزارکنندگان امتحان آشنا نمود. باید به آنها فرصت داد تا پیام ها و دستورات اجراکنندگان جلسه را گوش دهند و با محیط فیزیکی و عاطفی موقعیت های امتحانی، آشنایی پیدا کنند.

۵- بر طرف نمودن محرک های نامطلوب که در امتحان مزاحم دانش آموزان هستند، اعم از:
الف) احساس تقصیر و رنجش های پنهانی ، مثل زمانی که در گذشته نتوانسته اند نمره ی خوب بیاورند و رضایت  والدین معلمان و دوستان را جلب نمایند.
ب) ترس از نا ایمنی و محرومیت از خانواده مثل زمانی که امنیت  خود را در خانواده در گرو نمره خوب و دلخواه والدین می بینند.
ج) برچسب های نادرست و حرف های زشت و زننده ای که میشنوند. مثل گفتن تنبل و خرفت به آنان.
د) ترس از مقررات امتحان، ترس از نمره ی پایین، ترس از  پیام ها و هشدارهای مراقبان، مسئولان و ترس از عوامل غیر مطلوب  فیزیکی جلسه ی امتحان مثل گرما، سرما، صندلی امتحان و غیره. در تمام مواردی که محرکها نامطلوب هستند باید سعی شود آنها را با عوامل مطلوب جایگزین نمایند.

۶- خود رهنمون بودن: دانش آموزان را در طول سالهای تحصیلی باید خود رهنمون بار آورد تا در خود اعتماد به نفس احساس کنند و خود را آماده نمایند که از موانع بگذرند. دانش آموزان خود رهنمون وقتی با دگرگونی هایی روبه رو می شوند، سعی می کنند خود را با آن وفق دهند، آن چه را غیرقابل انتظار است پذیرا باشند و اگر نمی توانند خود را وفق دهند یا پذیرای بعضی امور باشند، سعی می کنند جوابی برای کار خود داشته باشند. این افراد به موقعیتها به طور مثبت و با دیدی باز برخورد میکنند، از تصمیم های خود اطمینان خاطر دارند، خوب فکر میکنند  خوب بر مشکلات غلبه می نمایند. پس آنها را در برخورد با مسائل باید آزاد گذاشت تا مشکلات را ارزیابی کنند، فکر کنند راه حل های احتمالی را به دست آورند، تصمیم گیری کنند و آنگاه بهترین راه حل را برگزینند.

به طور کلی و خلاصه می توان توصیه ها و راهبردهای زیر را جهت پیشگیری از اضطراب امتحان بیان نمود:

١- هدف امتحان باید ارزیابی دانسته های دانش آموزان باشد و نه نادانسته های آنها.

۲- در ارزشیابی میزان یادگیری دانش آموزان( و دانشجویان) نباید فقط نمره ی امتحان را ملاک و معیار قرار داد بلکه باید از دیگر شیوه های ارزشیابی چون تحقیق، کنفرانس، سؤالات شفاهی و … نیز استفاده کرد.

٣- محیط خانه و مدرسه و جو عاطفی حاکم بر آنها باید دور از تنش های عاطفی و مشاجره و اختناق باشد.

۴- در ایام امتحانات بهتر است رفت و آمدهای خانوادگی و فامیلی تا حد امکان کنترل شود. حتی المقدور بهتر است از رفتن به مهمانی و یا مهمانی دادن، اجتناب شود. در ضمن نباید به بهانه امتحان، کودکان و یا نوجوانان در خانه تنها گذاشته شوند.

۵- از ایجاد رقابت ناسالم  میان دانش آموزان باید اجتناب کرد.

۶- برخورد معلمان و مراقبان با دانش آموزان در کلاس و جلسه ی امتحان باید درست اطمینان بخش و امیدوار کننده باشد.

۷۔ فضا و جو حاکم بر جلسه امتحان را باید بسیار دوستانه ،غیر رسمی و طبيعي جلوه داد.

8-قبل از امتحانات اصلی از امتحانات فرضی و آزمایشی به منظور آشناسازی دانش آموزان با سؤالات و نحوه ی امتحان استفاده کرد. این امر کمک می کند تا بتوان هم میزان اضطراب دانش آموزان را نسبت به امتحان اصلی پیش بینی کرد و هم به تدریج با حساسیت زدایی، اضطراب آنها را کاهش داد و میزان اعتماد به نفسشان را بالا برد.

9- از برگزاری امتحانات بسیار سخت باید اجتناب نمود و نیز در طراحی سؤالات باید اکثریت متوسط دانش آموزان را در نظر گرفت.

۱۰- از برگزاری امتحانات با وقت بسیار اندک باید اجتناب کرد.

۱۱- بهتر است ترتیب سؤالات از ساده به دشوار باشد تا دانش آموزان با پاسخ به سؤالات آسان، انگیزه و دلگرمی لازم را به دست آورند. در ضمن بهتر است که ترتیب سؤالات امتحانی به ترتیب موضوع های کتاب باشد، به این معنا که از اول کتاب به آخر کتاب، و نه این که از آخر کتاب به اول کتاب، باشد.

۱۲- بهتر است به دانش آموزان توصیه کرد به همه ی سؤالات امتحان نگاه نکنند و پاسخ دهند. و سوال به سوال جلو بروند این امر باعث می شود تا از تداخل و مزاحمت به خاطر آمدن پاسخ دیگر سوالات در هنگام پاسخ دادن به یک سوال، جلوگیری به عمل آید و دانش آموزان به سوالاتی که جواب آنها را نمیدانند به گونه ی تداخلی و افر اطی فکر نکنند.

اگر در فرزند شما توصیه هایی که به آن اشاره شد موثر نبود به یک روانشناس کودک و نوجوان مراجعه کنید.

مرکز مشاوره دیدار   02188893258

http://t.me/clinicdeedar

www.clinicdeedar.com